معصومه سعادت فر

در دهه‌های گذشته، استفاده گسترده از کودهای شیمیایی موجب افزایش چشمگیر عملکرد گیاهان و رشد تولیدات کشاورزی شده است. با این حال، پیامدهای منفی ناشی از مصرف بی‌رویه آن‌ها، از جمله کاهش کیفیت و حاصلخیزی خاک، تخریب ساختار فیزیکی، آسیب به جمعیت میکروبی مفید و افت شدید مواد آلی خاک، چالشی جدی برای پایداری تولید به شمار می‌آید. در مقابل، کودهای زیستی و آلی به‌عنوان رویکردهایی پایدارتر مطرح شده‌اند که می‌توانند سلامت و پویایی خاک را احیا کرده و در نهایت از طریق بهبود حاصلخیزی، به تحقق امنیت غذایی پایدار کمک کنند. امنیت غذایی به معنای دسترسی پایدار، کافی، ایمن و مغذی به مواد غذایی برای همه افراد جامعه است؛ در این میان، سلامت خاک یکی از ارکان بنیادین این امنیت محسوب می‌شود، چرا که خاک بستر اصلی تولید غذاست.

نقش کودهای زیستی در ارتقای حاصلخیزی خاک

کودهای زیستی شامل مجموعه‌ای از میکروارگانیسم‌های مفید برای گیاه و خاک هستند؛ از جمله باکتری‌های تثبیت‌کننده نیتروژن آزاد، باکتری‌های حل‌کننده فسفر و پتاسیم، قارچ‌های میکوریزا و باکتری‌های محرک رشد گیاه. این میکروارگانیسم‌ها از طریق افزایش جذب عناصر غذایی، تقویت فعالیت زیستی خاک، ارتقای مقاومت گیاه در برابر تنش‌ها و بهبود ساختار ریشه نقش کلیدی در پویایی اکوسیستم خاک ایفا می‌کنند.

به طور خاص، باکتری‌های تثبیت‌کننده نیتروژن موجب افزایش نیتروژن قابل جذب برای گیاه شده و میکروارگانیسم‌های حل‌کننده فسفر و پتاسیم، دسترسی گیاه را به این عناصر ضروری افزایش می‌دهند. همچنین با تولید هورمون‌های رشد و مقابله با عوامل بیماری‌زا، تعادل زیستی خاک را بهبود می‌بخشند و چرخه مواد مغذی را فعال‌تر می‌کنند.

کودهای آلی و نقش آن‌ها در بازسازی خاک

در کنار کودهای زیستی، کودهای آلی همچون کمپوست، کود دامی، بقایای گیاهی، کود سبز، بایوچار و سایر مواد اصلاح‌کننده خاک، تأثیر قابل توجهی بر افزایش ماده آلی خاک دارند. این ترکیبات سبب بهبود ساختار و تهویه خاک، افزایش ظرفیت نگهداری آب، افزایش کربن آلی و تنوع میکروبی می‌شوند.

در بسیاری از خاک‌های ایران، مقدار ماده آلی کمتر از یک درصد گزارش شده است؛ رقمی که بسیار پایین‌تر از حد بحرانی برای پایداری تولید است. در چنین شرایطی، افزایش ماده آلی نه تنها برای حاصلخیزی، بلکه برای حفظ حیات میکروبی، کاهش فرسایش و افزایش پایداری کشاورزی حیاتی است.

سلامت خاک و ارتباط آن با امنیت غذایی

سلامت خاک به معنای توانایی آن در انجام عملکردهای زیستی، شیمیایی و فیزیکی خود است؛ از جمله تولید مواد غذایی، حفظ تنوع زیستی، جذب و ذخیره مواد مغذی و مقاومت در برابر تنش‌های محیطی. کودهای زیستی و آلی با بهبود سلامت خاک، هم به افزایش عملکرد گیاهان (بیش‌تولید) و هم به ارتقای کیفیت محصولات (افزایش پروتئین، ریزمغذی‌ها و ارزش تغذیه‌ای) کمک می‌کنند.

از سوی دیگر، این کودها با کاهش آلودگی‌های ناشی از مصرف بی‌رویه کودهای شیمیایی و کاهش وابستگی به نهاده‌های پرهزینه و غیرپایدار، نقش مهمی در پایداری محیط‌زیست و اقتصاد کشاورزی ایفا می‌کنند. در نتیجه، به کاهش هزینه‌ها و ریسک اقتصادی کشاورزان و در نهایت، تقویت جنبه‌های پایداری امنیت غذایی کمک می‌شود.

چالش‌ها و فرصت‌های ایران در توسعه کودهای زیستی و آلی

براساس گزارش‌ها، بیش از ۶۰ درصد خاک‌های کشور دارای کربن آلی کمتر از یک درصد و بیش از ۷۰ درصد خاک‌ها در برخی مناطق با کمبود فسفر، روی و آهن مواجه‌اند. در چنین شرایطی، استفاده از کودهای زیستی و آلی ضرورتی انکارناپذیر است.

اگرچه مطالعات متعددی درباره کودهای زیستی در ایران انجام شده است، اما این محصولات هنوز جایگاه شایسته‌ای در کشاورزی کشور پیدا نکرده‌اند. از جمله چالش‌های اصلی می‌توان به پایین بودن ماده آلی خاک، وابستگی شدید به کودهای شیمیایی، ضعف در هماهنگی میان پژوهش، تولید و ترویج، نبود استانداردهای کیفی مشخص و کمبود اعتماد کشاورزان به این محصولات اشاره کرد.

در زمینه کودهای آلی نیز، با وجود تلاش‌هایی برای گسترش مصرف کمپوست، کود سبز و بازیافت بقایای گیاهی، هنوز برنامه‌ای جامع و ملی برای بهبود ماده آلی خاک و ترویج این رویکردها تدوین نشده است.

راهکارها و مسیر آینده

رشد روزافزون تقاضا برای کشاورزی پایدار و تولید محصولات ارگانیک، فرصتی ارزشمند برای توسعه کودهای زیستی و آلی در ایران فراهم کرده است. بهره‌مندی از زیرساخت‌های پژوهشی، مراکز تحقیقاتی فعال، ظرفیت دانشگاهی و توانمندی بخش خصوصی از جمله نقاط قوت این مسیر است.

برای تحقق این هدف، می‌توان اقدامات زیر را در اولویت قرار داد:

1. افزایش ماده آلی خاک از طریق استفاده از کمپوست، کود سبز و بقایای گیاهی؛
2. توسعه کودهای زیستی بومی متناسب با شرایط اقلیمی و خاک ایران؛
3. ارائه مشوق‌ها و یارانه‌ها برای ترویج مصرف کودهای زیستی و آلی؛
4. استانداردسازی، کنترل کیفیت و آموزش کشاورزان برای ارتقای اعتماد و آگاهی؛
5. توسعه کشاورزی تلفیقی با هدف کاهش تدریجی مصرف کودهای شیمیایی و حفظ تعادل زیستی خاک؛
6. اجرای مطالعات میدانی و بلندمدت در مناطق مختلف کشور برای ارزیابی کارایی اقتصادی، زیستی و زیست‌محیطی این کودها.

کودهای زیستی و آلی نه‌تنها ابزارهایی مؤثر برای بازسازی و حفظ سلامت خاک هستند، بلکه می‌توانند نقشی تعیین‌کننده در تضمین امنیت غذایی آینده کشور ایفا کنند. با وجود چالش‌هایی مانند کمبود ماده آلی، شرایط اقلیمی سخت و وابستگی به کودهای شیمیایی، فرصت‌های فراوانی برای تحول در این حوزه وجود دارد. در صورتی که پژوهش، سیاست‌گذاری و اجرا هم‌راستا و هدفمند پیش بروند، می‌توان گام‌های اساسی در مسیر کشاورزی پایدار، خاک سالم و جامعه‌ای برخوردار از امنیت غذایی برداشت.

توضیح: دکتر معصومه سعادت‌فر، پژوهشگر حوزه کشاورزی و بیوتکنولوژی است.

لینک کوتاه: https://roostaie.ir/10369