زهرا عنابستانی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: روند شهرنشینی در ایران با سرعت در حال افزایش است، به‌طوری که بیش از ۷۰ درصد از جمعیت کشور در شهرها سکونت دارند. بسیاری از روستاهای کشور به‌دلیل مهاجرت‌های فراوان خالی از سکنه شده‌اند و کلان‌شهرهای کشور بیش از پیش محلی برای اسکان مهاجران از روستا به شهر شده است که این امر افزایش روند حاشیه‌نشینی خصوصا در کلان‌شهرهای کشور را در پی داشته است.
وی افزود: روند کاهش جمعیت روستاها همیشه از یک الگوی ثابت پیروی نمی‌کند و در سال‌های اخیر بسیاری از روستاهای حاشیه کلان‌شهرها با افزایش جمعیت روبه‌رو هستند. این افزایش جمعیت به دلیل مهاجرت از شهرها و روستاهای دورتر به کلان‌شهرها است و با توجه به افزایش هزینه زندگی در این مناطق شهری، مهاجران را وادار به اسکان در روستاهای حریم کلان‌شهرها و به‌ویژه روستاهای بلافصل نموده است؛ بنابراین، سکونتگاه‌های روستایی حریم کلان‌شهرها با تحولات اقتصادی-اجتماعی و کالبدی- فضایی فراوانی همچون از هم‌گسیختگی ساختاری-کارکردی مواجه هستند.
حریم مشهد ۱۳۲ روستا را در بر می‌گیرد
استادیار دانشگاه آزاد اسلامی مشهد با بیان اینکه «طبق قانون مصوب سال ۸۴ مجلس شورای اسلامی محدوده و حریم شهر، شهرک و روستا اینگونه تعریف شده است که شهرها دارای حریم بوده و وظیفه نظارت بر تغییرات آن بر عهده شهرداری‌ها است»، بیان کرد: بر اساس حریم مصوب طرح جامع سوم در شورای عالی معماری و شهرسازی کشور برای کلان شهر مشهد، بالغ بر ۱۳۲ روستا با جمعیتی حدود ۱۸۵ هزار نفر در حریمی با وسعت ۸۶۶.۳ کیلومترمربع قرار گرفته است.
عنابستانی ادامه داد: روستاهای حریم کلان شهر مشهد طی ادوار گذشته و به‌ویژه دهه اخیر دچار تحولات کالبدی- فضایی شدیدی شده‌اند، اما این تغییرات یکسان و یک‌نواخت نبوده و هر کدام از سکونتگاه‌ها متناسب با امکانات درونی و توان تحولی خود، تغییراتی را پذیرفته‌اند، به نحوی که روستاهای بلافصل محدوده شهری با فاصله کمتر از ۳۰۰۰ متری تغییرات کالبدی- فضایی بیشتری را پذیرا بوده‌اند. این تحولات زمینه‌ساز شکل‌گیری تضادها در ساختار و کارکرد این سکونتگاه‌های روستایی شده است، به نحوی که این سکونتگاه‌ها امروزه نه شهر محسوب می شوند نه روستا، اما ترکیبی از نقش‌های هر دو را نیز دارا هستند.
۲۵.۷ درصد مساحت حریم مشهد در طرقبه، شاندیز قرار دارد
استادیار دانشگاه آزاد اسلامی مشهد بیان کرد: مناطق ۱۱، ۱۳ و یک شهرداری مشهد با حریم شهر به لحاظ کالبدی ارتباط ندارند. منطقه ۱۲ که سمت شاندیز و طرقبه می‌شود با وسعتی حدود ۲۸هزار هکتار و وجود ۴۹ روستا بیشترین حریم را به خود اختصاص داده است؛ یعنی ۲۵.۷ درصد مساحت حریم مشهد در شهرستان بینالود (طرقبه، شاندیز) قرار دارد.
پیشی گرفتن توسعه کالبدی شهر از رشد جمعیت
عنابستانی اضافه کرد: طی ۵۰ سال اخیر با گسترش بی‌رویه بافت کالبدی شهر از ۵۰۰۰ هکتار به ۳۴ هزار هکتار رسیده است. جمعیت شهر مشهد در سال۵۵، حدود ۶۷۶ هزار نفر بوده و سال ۹۵ به بیش از سه میلیون نفر رسیده است و تعداد ۵۰ روستا به محدوده شهر طی ۵۰ سال اخیر اضافه شده است. این وضعیت نشان‌دهنده پیشی گرفتن توسعه کالبدی شهر از رشد جمعیت در دوره مورد مطالعه دارد که شاید در نوع خود در کشور بی‌بدیل باشد.
وی ادامه داد: سه محدوده منفصل در شهر مشهد شامل قلعه‌خیابان در محدوده جاده سرخس، قرقی در جاده سیمان و بافت منفصل توس در جاده قدیم قوچان وجود دارد که در محدوده منفصل توس ۱۵ روستا، محدوده قرقی ۵ روستا طی دهه ۱۳۹۰ وارد محدوده شهری شده‌اند و در حد فاصل محدوده منفصل توس و شهر مشهد و محور قوچان نیز تعداد ۸ روستا وجود دارد که به شدت در حال افزایش جمعیت هستند و ممکن است وارد محدوده شهری مشهد شوند. نمونه‌ای از این روستاها اسماعیل‌آباد، زرکش، دوست‌آباد، منزل‌آباد، کال زرکش، اکبر آباد، باغون‌آباد و امین‌آباد است.
کاهش محدوده منفصل توس از ۳۴۰۰ هکتار به حدود ۸۰۰ هکتار
وی افزود: شایان ذکر است با توجه به پیگیری افراد دغدغه‌مند شهری در خصوص محدوده منفصل توس و باعنایت به مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری کشور تعیین محدوده بافت منفصل توس به استان واگذار شده و آخرین اخبار حکایت از کاهش این محدوده یعنی از حدود ۳۴۰۰ هکتار به حدود ۸۰۰ هکتار دارد.
۸۶ روستا در حریم مشهد توانایی نگهداری جمعیت را ندارند
استادیار دانشگاه آزاد اسلامی مشهد بیان کرد: از ۱۳۲ روستا که درحریم شهر واقع شده است، تعدادی از این روستاها نرخ رشد متعادل دارند و از ظرفیت و مزیت‌های روستا و شهر مشهد استفاده می‌کنند، ۸۶ روستا از لحاظ اقتصادی و تامین منابع ضعیف هستند و توانایی نگهداری جمعیت را ندارند و تعداد ۲۲ روستای نزدیک به محدوده بلافصل شهر مشهد بیشتر جنبه خوابگاهی دارند و بیشتر از ظرفیت اقتصادی این شهر استفاده می‌کنند؛ مانند همت‌آباد و پاره‌ای از روستاهای محور جاده سیمان که فعالیت عمده آن‌ها جمع‌آوری مواد بازیافتی از سطح شهر مشهد است، اما عده‌ای از اهالی روستای دهرود در حوزه صنعت سماورسازی نیز فعالیت دارند.
عنابستانی ادامه داد: افرادی به دلیل اینکه نمی‌توانند از پس هزینه تامین مسکن برآیند به روستاها نقل مکان می‌کنند. فعالیت داخلی خود را بدون مجوز و به‌صورت کارگاه‌های زیرزمینی بدون نظارت سازمان‌های نظارتی انجام می‌دهند و عده‌ای نیز برای تامین معشیت خود وارد مشاغل بی‌تخصص و کم‌تخصص شهری در داخل شهر مشهد می‌شوند.
بیش از ۳۰ درصد افراد روستاهای اطراف مشهد در کارهای خدماتی هستند
وی با بیان اینکه «طبق آمار سال ۹۵، حیات ۱۳۵ هزار نفر که در ۲۲ روستاهای اطراف زندگی می‌کنند، وابسته به شهر مشهد است»، ادامه داد: اشتغال روستاها باید کشاورزی باشد، اما در روستاهای پیراشهری واقع در حریم فقط ۱۰ درصد به شغل کشاورزی اشتغال داشته و بالغ بر۳۰ درصد در کارهای خدماتی مشغول هستند. افزایش جمعیت در روستاها سبب شده است تا افراد جذب اشتغالات شهری شوند؛ بر همین اساس اشتغال در روستاهای پیراشهری تغییر یافته و زمین‌های کشاورزی برای ساخت‌و سازهای شبانه ارزشمند شده است.
این استاد دانشگاه تاکید کرد: بالغ بر ۴۰۰۰ واحد کارگاهی و صنعتی در داخل حریم فعالیت می‌کنند و نمونه آن شهرک‌های صنعتی توس، جاده کلات و ساغروان است. همچنین واحدهای صنعتی مانند کوره‌های آجرپزی، شن‌شوی‌ها و آسفالت در حال فعالیت است. بخش عمده‌ای از این فعالیت‌ها در دست شهروندان مشهدی است، اما به دلیل شرایط این روستاها، مردم برای تامین اقتصاد خود به این شهرک‌ها و واحدهای صنعتی هجوم آورده‌اند.
ورود افراد متفاوت به روستاها باعث از بین رفتن هویت مکانی می‌شود
عنابستانی اظهار کرد: ورود افراد متفاوت به روستاها سبب می‌شود که هویت مکانی از بین برود. نبود هویت مکانی آسیب‌های جدی به محدوده شهر مشهد وارد خواهد کرد. در تعریف هویت مکانی می‌توان گفت که فرد نسبت به محل زندگی تعلق خاطر دارد که این حس سبب می‌شود فرد از مکان و محل زندگی خود نگهداری و حمایت می‌کند.
وی با بیان اینکه «در شهرهای جدید گلبهار و بینالود هنوز هویت مکانی شکل نگرفته است، زیرا مردم به لحاظ ذهنی خود را برای مدت کوتاهی برای سکونت در آن‌جا آماده کرده تا پس بهبود شرایط اقتصادی به منطقه دیگری بروند لذا هیچ احساس مسئولیتی نسبت به آن منطقه ندارند»، خاطرنشان کرد: در حریم و حاشیه شهر نیز چنین حسی بین مردم دیده می‌شود. آن‌ها محل زندگی خود را گذری برای رفتن به پله دیگر می‌دانند و هنگامی‌که به وضعیت اقتصادی بهتری دست یافتند، به مکان دیگر بروند.
نبود هویت مکانی در سکونتگاه‌های پیراشهری و آسیب‌هایی که به مشهد وارد می‌شوند
این استاد دانشگاه با بیان اینکه «نبود هویت مکانی در سکونتگاه‌های پیراشهری پیامدهای جبران‌ناپذیری به مشهد وارد خواهد کرد»، گفت: افرادی که از مکان‌های مختلف در یک منطقه جمع می‌شوند و از لحاظ مذهب، اقتصاد، اجتماع و فرهنگ با یکدیگر متفاوت هستند، به‌سختی احساس تعلق خاطری نسبت به محل سکونت جدید خود پیدا خواهند کرد.
وی اضافه کرد: برخی از روستاهای موجود درحاشیه شهر مشهد از لحاظ مذهب و قومیت متفاوت هستند. آن‌ها به صورت جداگانه در یک مکان مشخص باهم زندگی کنند، این امر همبستگی اجتماعی آن‌ها را با اهالی روستاهای دیگر و شهر مشهد کاهش می‌دهد.
عنابستانی تاکید کرد: از بین رفتن انسجام اجتماعی و نداشتن تمایل به سرمایه‌گذاری در آن منطقه سبب می‌شود که مردم به دنبال هویت اجتماعی نباشند و اقداماتی برای بالا بردن سطح اجتماعی خود نکنند. این موضوع باعث شکل‌گیری کالبد ناپایدار و نامطمئن می‌شود که در آن انسجام و همبستگی و مشارکت اجتماعی وجود ندارد. وجود چنین اتفاقاتی در حاشیه و حریم خطرآفرین است.
استادیار دانشگاه آزاد اسلامی مشهد گفت: برخی حاشیه‌های اطراف مشهد توانسته‌اند بسیار موفق عمل کنند، مانند منطقه طرق که مردمان آن به شدت با هم هماهنگ بود و تا قبل از حضور شهرداری، دهیاری با کمک ریش سفیدان و خود مردم نظارت کامل به همه امور داشتند و این نشان از همان تعلق خاطر و هویت مکانی عمیقی است که نسبت به منطقه خود دارند، و این امر متاسفانه در اسماعیل‌آباد کاملا ضعیف و ساختار اجتماعی بشدت شکننده بوده است.
وی گفت: توجه نکردن به نقش شهرهای جدید و شهرهای میانی در جذب جمعیت سبب سرریز شدن جمعیت در کلان‌شهر مشهد شده است. در محدوده مجموعه شهری مشهد در شهر جدید گلبهار پیش‌بینی شده بود که تا سال ۱۳۹۵ هر کدام نزدیک به ۴۰۰ هزار نفر جمعیت را در خود اسکان دهند، اما در سال ۱۳۹۷ شهر جدید گلبهار با تمام سرمایه‌گذاری‌های انجام شده و ساخت نزدیک به ۶۰ هزار واحد مسکن مهر تاکنون فقط توانسته است حدود ۴۰ هزار نفر را در خود جای دهد. وضعیت شهر جدید بینالود نیز با ایجاد زیرساخت های شهری، احداث مسکن مهر، استقرار مجتمع صنعتی ایران خودرو و… نتوانسته توفیق چندانی در جذب جمعیت حداقلی به دست آورد.
انتهای پیام