هرچند مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی شمار آیین های عاشوراییِ ثبت شده استان در فهرست آثارملی را ۳۵ مورد عنوان کرده است اما به نظر می رسد شمار آئین های مذهبی و عاشورایی خراسان رضوی که با فرهنگ مردم این خطه درآمیخته بیش از این تعداد است.

سیدجواد موسوی، شبیه‌خوانی را یکی از اجزای مهم عزاداری سنتی عاشورایی در منطقه خراسان برشمرد و ادامه داد: با وجود همه تغییرات اجتماعی و فرهنگی، در بسیاری از نقاط استان این پیوند هنوز به صورت معناداری حفظ شده است.

مدیرکل میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی بیان کرد: اهمیت عنصر تعزیه در نظامِ آیینی عاشورایی مردم خراسان به حدی بوده است که حول برگزاری آن در روستاهای همجوار یکدیگر، نوعی از شبکه‌های آیینی شکل می گرفته است.

موسوی با اشاره به وجود مضجع مطهر حضرت رضا(ع) در مشهد و پذیرایی سالانه از میلیونها زائر داخلی و خارجی گفت: گستره خراسان رضوی با توجه به ماهیت مذهبی و دینی آن، یکی از کانون ‌های برگزاری مراسم و آیین‌های عاشورایی در کشور است که با وجود ۳۳ شهرستان در این استان، تعدد و گوناگونی این مراسم را موجب شده است.

هجرت تاریخی امام رضا(ع) مبدا تحولات در خراسان

یک استاد باستان شناسی با اشاره به جایگاه تاریخی خراسان گفت: مشهد و نیشابور کنونی، در حقیقت قطعه ای از راه تاریخی ابریشم هستند که اگر بخواهیم مطابق اسناد تاریخی به درستی از آن مسیر نام ببریم، بخشی از جاده بزرگ خراسان و یا شاهراه اعظم (راه ارتباطی چین تا شرق دریای مدیترانه) است.

محمود بختیاری شهری افزود: در ایران طی سده‌های مختلف تاریخی این مسیر دستخوش تحولات زیادی بوده است، هجرت تاریخی حضرت امام رضا(ع) از مدینه به مرو نیز از جاده بزرگ خراسان صورت گرفته و بخشی از آن در قطعه نیشابور تا توس بوده است.

وی خاطرنشان کرد: مطابق اسناد تاریخی، مسیر عبور آن حضرت در قطعه یادشده به ترتیب شهرها و روستاهای نیشابور، قدمگاه، باغشن، پیوه ژن، دهسرخ، بازه حوض، عارفی و نوغان توس بوده است و فرهنگ هر کدام از این مناطق به نوعی تحت تاثیر این هجرت تاریخی قرار گرفته است.

بخشدار احمدآباد شهرستان مشهد نیز در گفتگو با خبرنگار ایرنا گفت: این بخش با ۴۰ هزار نفر جمعیت، متشکل از ۲ شهر ملک آباد و بینالود و ۴۶ روستای دارای دهیاری است.

حمید مرادخواه افزود: این منطقه علاوه بر اینکه در مسیر تاریخی راه ابریشم قرار داشته، میزبان حضرت رضا(ع) در هجرت ایشان از مدینه به مرو بوده است و روستاهای شاخصی مانند دهسرخ، مطابق اسناد تاریخی میزبان آن حضرت بوده اند.

وی بیان کرد: سابقه برپایی آیین های مذهبی در منطقه با تکیه بر حضور حضرت رضا(ع) در منطقه، موجب شکل گیری خرده فرهنگها و آیین های دینی شده که البته ظهور برخی علما نیز در منطقه در شکل گیری آیین ها و مراسم یاد شده تاثیرگذار بوده است.

بخشدار احمدآباد مشهد اضافه کرد: آیین مذهبی “علَم دعوتی” یا “علم خبری” به عنوان یک آیین شاخص در این خطه، همه ساله از ابتدای محرم تا پایان صفر با محوریت روستاهای مهمی همچون سلطان آباد، امام تقی، پیوه ژن و دهسرخ برگزار می شود و می توان گفت این آیین، که در برگیرنده عزادارای های ماه محرم و صفر است، در کشور نظیر ندارد.

عضو هیات علمی پژوهشکده باستان شناسی وابسته به پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری نیز خاطرنشان کرد: هویت تاریخی آیین های مذهبی در منطقه نیشابور تا توس، که بخشی از مسیر هجرت مهم و تاریخی حضرت امام رضا(ع) در اوائل قرن سوم هجری بوده است، با فرهنگ عاشورا و البته فرهنگ و کرامات رضوی درآمیخته است.

بختیاری شهری ادامه داد: شیخ صدوق متوفی به سال ۳۸۱ هجری قمری، در کتاب عیون اخبار الرضا(ع) در شرح سفر امام هشتم شیعیان به مرو به “قریه الحمراه” اشاره می کند که دهسرخ کنونی در بخش احمدآباد مشهد است، علاوه بر این سند محکم تاریخی و دینی، سفرنامه های اسلامی نیز بر حضور آن حضرت در خطه خراسان و تاثیرات این حضور پرداخته اند.

وی آیین “علم گردانی” در نیشابور را دارای شباهت هایی با “علم خبری” بخش احمدآباد مشهد دانست و گفت: شکل علم و نحوه برگزاری آیین “علم دعوتی” در طول مدت ۲ ماه و همچنین محتوای هیاتهای مذهبی و تاثیرپذیری آنها از علمدار کربلا، حضرت ابوالفضل العباس (ع)، نکات متمایز کننده این آیین از علم گردانی نیشابور است.

این دانش آموخته دکتری باستان شناسی افزود: آنچه مسلم است خرده آیین های مذهبی و عاشورایی در منطقه، متاثر از تاریخ چند صد ساله برپایی عزاداری های حسینی است و البته روی کار آمدن حکومت های شیعی از جمله صفویه در دوران گذشته، موجب تقویت و تغییر این آیین ها شده است.

هیات های ابوالفضلی متحد و منسجم

یکی از فرهنگیان و اهالی روستای امام تقی در بخش احمدآباد نیز در تشریح آیین علم خبری به خبرنگار ایرنا گفت: با آغاز ماه محرم این مراسم معمولا در هر روز تعطیل در یکی از روستاهای منطقه برگزار می شود.

محمد تقی‌زاده افزود: علاوه بر جمعه ها، ایام عاشورا، اربعین و سالروز وفات پیامبر و شهادت حضرت رضا(ع) از روزهای برپایی این مراسم است که انجام آن در هر سال با یک روستا است و نظم خاصی ندارد و فقط روستای “اوارشک”، هر سال در روز ۱۲ محرم این مراسم را برگزار می کند.

وی بیان کرد: ابتدا روستای برگزار کننده علم دعوتی، اهالی روستاهای همجوار را به شرکت در مراسم خود فرا می خواند و طبق وعده، حوالی ظهر، روستای مدعو با علم مخصوص و دسته جات عزادار خود به سمت میزبان رهسپار می شود، میزبان نیز با علم خود در ورودی روستا به استقبال مهمان می رود.

تقی زاده گفت: معمولا میانسالان علم دار و پیشرو هستند و جوانان دسته جات زنجیرزن و سینه‌زن را تشکیل می دهند و پس از تجمع دسته جات عزادار در روستا، ذکر مصیبت اهل بیت (ع)، عزاداران مهمان در مسجد یا حسینیه روستا ناهار صرف کرده و میزبان با علم خود به سمت ورودی روستا رفته تا از عزاداران روستاهای دیگر میزبانی کند.

این فرهنگی بازنشسته ساکن بخش احمدآباد اضافه کرد: علم های روستا سنگین و طول آنها بین ۳ تا ۵ متر متغیر است، این علم ها نماد حضرت ابوالفضل(ع) است که هیات ها نیز با عنوان هیات ابوالفضلی امام تقی، پیوه ژن و یا عارفی نامگذاری شده اند.

وی گفت: در بازه ۶۰ روزه محرم و صفر در مجموع حدود ۱۰ مراسم علم خبری در روستاهای منطقه احمدآباد برگزار می شود و به تناسب جمعیت روستاها، جمعیتی بین سه تا پنج هزار نفر از چند روستا در این آیین مذهبی گردهم می آیند.